TANZİFAT

OSMANLI DEVLETİNDE SOKAK TEMİZLİĞİ

Geleneksel Osmanlı devleti yönetiminde, şehirlerin birinci derecede temizliğinden asker bir yönetici olan “subaşı” sorumluydu. Sadaret makamına ve - bugün belediye başkanına karşılık gelen - İstanbul kadısına karşı sorumlu olan subaşı’ya, mahallenin imamı, bekçileri yardımcı olurdu. Subaşı’lar sokaklardaki, evlerdeki biriken çöplerin temizlenmesini “arayıcı” adı verilen esnaflara para karşılığı yaptırırlardı.

1638 (H1048) tarihlerinde Evliya Çelebi’nin yazdıklarından, Arayıcı’ların İstanbul’da bu hizmeti bir yıl için toplam 60,000 akça vererek aldıkları anlaşılmaktadır. O yıllarda İstanbul’da sayıları 500 civarında olan bu arayıcı esnaf özel kıyafetlerle görevlerini yapmaktaydılar. Kasıklarına kadar battal siyah çizme giyen arayıcıların üzerlerinde kırmızı ve siyah meşin kaftanlar ile başlarında tikke ve hamid küllahları bulunmaktaydı. Omuzlarında uzun sırıklar ucunda çapa ve demir kazmalar, arkalarında ağaç tekneler, süpürge ve kürek, omuzlarında ise zenbil, küfe ve sepetler bulunurdu. Arayıcılar topladıkları çöpleri sırtlarındaki küfelere doldurarak iskan bölgelerinin dışında deniz kenarlarına taşır, buralarda tekneler içerisinde çöpleri yıkayarak, içinde akça, mangır ve başka kıymetli eşyalar varsa bunları ayırıp gerisini denize dökerlerdi.

1719 (H1131) tarihindeki yazılı belgelerden, ücretleri dükkan ve hane sahipleri tarafından ödenen ve her mahalleye yeteri adette “faraş-ı mezbele” (çöp süpürücüsü) tutulduğu anlaşılmaktadır

TANZİFAT RÜSUMU UYGULAMASI BAŞLIYOR

1860 (H1276) tarihinde İhtisab Nezareti kaldırılarak, Zabtiye Nezaretinin kurulmasıyla, tanzifat işleri Zabtiye’ye bağlanmıştır.

1868 (H1284) de 14 Belediye Dairesi kurulmasından sonra ise yeni tanzifat memurları ve tanzifat arabaları imal ettirilmiştir. Ancak 1869 (H1285) yılındaki Belediye Dairelerinin esnaf listelerinde “arayıcı”ların bulunması, çöp temizliğinin yapılmasında önemli değişiklikler olmadığını göstermektedir.

1877 yılında Vilayet ve Dersaadet Belediye Kanunları çıkartılarak şehrin mali kaynaklarının arttırılması hedeflenmiştir. Bu amaçla geleneksel belediye vergilerinden başka, inşaat kontratları, gıda ve ticaret beratları, ruhsatlardan da vergi alınmasına başlanmıştır. Bu kanunlarla temizlik hizmetlerinden de rüsum alınması uygun görülerek, cadde ve sokakların temiz tutulması ve çöplerin denize dökülerek yok edilmesi anlayışı benimsenmiştir.

Tanzifat Rüsumu

Dahiliye Nezaretinin ve Meclis-i Emanet’in 1881 (1297) tarihli kararlarıyla, tanzifat rüsmu açısından dükkan ve mağazalar 3 sınıfa ayrılarak alınacak aylık rüsum miktarları belirlenmiştir:

Dükkan Cinsi

Aylık Tanzifat Rüsumu
1. sınıf dükkanlar - 15 kuruş
2. sınıf dükkanlar - 10 kuruş
3. sınıf dükkanlar - 5 kuruş

Aynı şekilde meskenler de boy ve mevkilerine göre gruplandırılmıştır:

Hane Cinsi

Aylık Tanzifat Rüsumu
Büyük konaklar - 15 kuruş
Ufak konaklar - 10 kuruş
Küçük haneler - 5 kuruş
Aceze haneleri - Müstesna

TANZİFAT PULLARI YAYGINLAŞIYOR

1886 (H1303) tarihinde yayınlanan Tahsildarların Vazifeleri Talimatı’nda belirlenmiş kararlarla tanzifat rüsmunun, emlak vergisi tahsildarlarının vasıtası ile, içerisinde bulunulan yılın Mart ayından, o aya kadar peşin olarak alınmasına ve emlak vergisi kuponları gibi belediye veznelerinden alınacak Rüsum-ı Tanzifiyye Tezkerelerinin koçanlardaki her ayın hanesine pullar yapıştırılarak tahsil edilmesine başlanmıştır.

1889 (4 Mart 1305) yılında yeni bir tanzifat rüsmu kararnamesi çıkartılarak, emlakın kıymetine bağlı olarak, yeni bir tarife tesbit edilmiştir.

Dükkan Değeri

Aylık Tanzifat Rüsumu
Değeri 5,000 kuruşa kadar olanlar
1 kuruş
5,000 – 10,000 kuruş arası olanlar
2 kuruş
10,000 – 15,000 kuruş arası olanlar
3 kuruş
15,000 – 20,000 kuruş arası olanlar
4 kuruş
20,000 kuruşdan yüksek olanlar
5 kuruş

Hane Değeri

Aylık Tanzifat Rüsumu
Aceze haneleri ve değeri 5,000 den az
5,000 – 20,000 kuruşa kadar olanlar
1 kuruş
20,000 – 50,000 kuruş arası olanlar
2,5 kuruş
50,000 – 100,000 kuruş arası olanlar
5 kuruş
100,000 – 150,000 kuruş arası olanlar
10 kuruş
150,000 kuruşdan yüksek olanlar
15 kuruş

1886 / 1896 – ŞEHREMANETİ TANZİFAT RÜSMUNA MAHSUS TEZKERELER

1889 (4 Mart 1305) yılında yeni bir tanzifat rüsmu kararnamesi çıkartılarak, emlakın kıymetine bağlı olarak, yeni bir tarife tesbit edilmiştir.

Bu kararnameye göre;

Tüm hane ve dükkanların ve sokakların süprüntüleri, süprüntü arabalarıyla, arabaların giremeyeceği kadar dar sokaklarda ise küfeli beygirlerle tanzifat memurları tarafından toplanacaktır.
Mahallerin durumuna göre çöpler hergün, günaşırı ve üç günde bir toplanacak, toplanılmadığı takdirde ahaliden yapılacak şikayet üzerine tanzifat memurları sorumlu olacaktır.
Rüsum-ı tanzifiye hanelerde yaşayanlardan tahsil edilecek, hane boş ise rüsum alınmayacaktır.

1886 yılında kullanımına başlanan ve 19,5 cm x 39,5 cm boyutlarında olan tezkerenin ortasında baş kısmında “ Şehremaneti – Tanzifat Rüsmuna Mahsus Tezkeredir” yazısı yer almakta olup, tezkere her yıl ayrı renklerde olmak üzere basılmakta ve ait olduğu yıl tezkerenin ortasına açık olarak yazılmaktadır.

Tezkerelerin ilk kısmında hane veya dükkanın bulunduğu Belediye Dairesi, Mahallesi, Cadde ve sokağı, Numarası, ikinci kısmında ise Mülk sahibi veya kiracının ismi, sınıfı ve şehriye (aylık) miktarı yazılmaktadır.

Tezkerenin sağ tarafında ise Rumi mali yılın ilk ayı olan Mart ayından başlayan12 aylık pul yapıştırma yerleri ayrılmış olup, hane ve dükkanın sınıfına göre gerekli Tanzifat Rüsum Pulları bu alanlara yapıştırılmaktadır.

Bu tezkerelerin 1898 (1314) yılına kadar kullanılmış olduğu anlaşılmaktadır.

1888 – Tanzifat Rüsum Makbuz Pulları

Zamanla aynı ebatlarda ancak farklı bir tasarım ile 15 kuruşluk ayrı bir tanzifat rüsum makbuz pulu basılmıştır. Pul üzerindeki yazılar eski pul ile aynen benzerdir. Bu pullar da şehremaneti Tanzifat Rüsumuna Mahsus tezkere”ler üzerine aylık olarak yapıştırılarak kullanılmıştır.

1892 – Çekmece ve Küçük Çekmece Tanzifat Rüsum makbuz Pulları Çekmece ve Küçük Çekmece Belediyeleri’nin Tanzifat Rüsum Tezkerelerinde kullanılmış olan bu pulların üzerinde de diğer tanzifat rüsum pulları üzerindeki yazıların aynıları yer almıştır. Ancak pullar 64 x 26 mm boyutlarda basılarak biraz daha küçültülmüş olup, tasarımlarında da ufak farklılıklar yapılmıştır.

1900 – TANZİFAT RÜMUNA MAHSUS TEZKERE

İstanbul’daki belediye daireleri yeni tanzifat rüsum pulları ile beraber, yeni bir tanzifat rüsmuna mahsus tezkere belgesi çıkartmışlardır. Bu tezkere öncekilere göre daha basit ve saman kağıda bastırılmıştır. Tezkere üzerinde aynı bilgiler bulunmakla beraber, pul boyutlarından dolayı daha küçültülmüştür. Belge boyutları 19,5 cm x 23,5 cm dir.

1900 – Tanzifat Rüsum Makbuz Pulları

Çöp vergisinin yaygınlaştırılmasından sonra, tanzifat rüsum pulları 35 x 25 mm ebatlarında 1 farklı değerle yeni bir tasarım ile basılmıştır. Pulun üst tarafında “şehremaneti” yazısı, ortada “tanzifat rüsmuna mahsustur” yazısı ve köşelerde pulun değeri yazılmıştır. Bu pul da yeni tasarımı ile belediyelerin Tanzifat Rüsmuna Mahsus Tezkere’lerine yapıştırılarak kullanılmak üzere çıkartılmıştır. Bu pulların ilginç yanı sadece tanzifat rüsum tezkerelerinde değil, Osmanlı vakıflarının resmi işlemlerinde ve askerlikle ilgili işlemlerde de kullanılmış olmasıdır.

(20 para - Kahverengi üzerine siyah)
(30 para - Saman üzerine siyah)
(1 kuruş - Pembe üzerine siyah)
(2 kuruş - Leylak üzerine siyah)
(100 para - Saman üzerine siyah)
(2 1/2 kuruş - Saman üzerine siyah)
(3 kuruş - Yeşil üzerine siyah)
(4 kuruş - Gri mavi üzerine siyah)
(5 kuruş - Portakal veya kırmızı üzerine siyah)
(10 kuruş - Gri mavi üzerine siyah)
(15 kuruş - Sarı üzerine siyah)

BURSA DAİRE-İ BELEDİYESİ TANZİFAT TEZKERELERİ

1900 (1316) yılına ait Bursa Daire-i Belediyesi tanzifat rüsmuna ait bu makbuzda her ay için 2 adet 1 er kuruşluk rüsum pulu yapıştırılmıştır.

Makbuzda ayrıca yazı ile “binüçyüzonaltı senesi maliyesi” yazılı olup, makbuzda 6 aylık tanzifat vergisi tahsil edilmiştir. Bursa Belediyesi tarafından ayrıca tanzifat rüsmu ödendiğine dair bir makbuz verilmektedir.

TANZİFAT PULLARI YAYGINLAŞIYOR

1889 (4 Mart 1305) yılında yeni bir tanzifat rüsmu kararnamesi çıkartılarak, emlakın kıymetine bağlı olarak, yeni bir tarife tesbit edilmiştir.

Dükkan Değeri
Aylık Tanzifat Rüsumu
Değeri 5,000 kuruşa kadar olanlar
1 kuruş
5,000 – 10,000 kuruş arası olanlar
2 kuruş
10,000 – 15,000 kuruş arası olanlar
3 kuruş
15,000 – 20,000 kuruş arası olanlar
4 kuruş
20,000 kuruşdan yüksek olanlar
5 kuruş

Hane Değerlerine göre Aylık Tanzifat Rüsumu
Aceze haneleri ve değeri 5,000 den az
Meccani
5,000 – 20,000 kuruşa kadar olanlar
1 kuruş
20,000 – 50,000 kuruş arası olanlar
2,5 kuruş
50,000 – 100,000 kuruş arası olanlar
5 kuruş
100,000 – 150,000 kuruş arası olanlar
10 kuruş
150,000 kuruşdan yüksek olanlar
15 kuruş

20 YÜZYIL BAŞLARINDA TANZİFAT

Tüm hane ve dükkanların ve sokakların süprüntüleri, süprüntü arabalarıyla, arabaların giremeyeceği kadar dar sokaklarda ise küfeli beygirlerle tanzifat memurları tarafından toplanacaktır.
Mahallerin durumuna göre çöpler hergün, günaşırı ve üç günde bir toplanacak, toplanılmadığı takdirde ahaliden yapılacak şikayet üzerine tanzifat memurları sorumlu olacaktır.
Rüsum-ı tanzifiye hanelerde yaşayanlardan tahsil edilecek, hane boş ise rüsum alınmayacaktır.

1909 (H1327) yılına gelindiğinde 30,500,000 kuruş olan İstanbul Şehremaneti bütçesinin 2,800,000 kuruşu tanzifat rüsumlerinden sağlanmaktaydı.

1913 (H1332) tarihinde çıkartılan Belediye Rüsum Kanununun 16 maddesine göre bu tarihten itibaren, toplam tanzifat ve tenvirat rüsmunun emlak vergisinin dörtte biri olarak tahsiline karar verilmiştir. Hazine tarafından tahsil edilen bu verginin tanzifat ve tenvirat kısımları daha sonra belediye hesaplarına aktarılmaktaydı.

1911 (H1330) senesinde Cemil Topuzlu Paşa’nın İstanbul Şehremini olmasıyla “Nezafet-i Fenniye Müdüriyeti” kurulmuş ve bu meyanda sokakların yıkanması, geceleri muntazaman süpürülmesi, mahallelere çöp atılması için sandıklar ve sepetlerin konması, atlı çöp arabalarının yapılması ve bunlar için Balat Araba İmalathanesiyle atlar için Ahırkapı’da ahır yapılması çöp konusunda olumlu gelişmeler meydana getirmiştir. Ancak 1914 yılında Dünya Savaşının başlamasıyla arazözlere ve temizlik hizmetlerinde kullanılan hayvanlara el konulmuş, birçok insanın savaşa katılmasıyla, tanzifat işi kadın ve çocuklara kalmış ve Cemil Paşa’nın binlerce lira harcamasıyla kurmuş olduğu tanzifat teşkilatı dağılmıştır.

CUMHURİYET DÖNEMİ

Savaş sonunda İstanbulu işgal eden güçler, tanzifat işleri için Şehremanetine baskı yapmışlar ve sonunda Cemil Paşa ikinci defa Şehremini olarak göreve başlamış ve tanzifat işleriyle tekrar ciddi bir şekilde uğraşılmaya başlanmıştır. Yılda 400 – 500 bin lira masrafla yapılan çöp toplama işinden ancak 50 bin lira tanzifat rüsmu tahsil edilebildiğinden, bu düzelmede uzun süreli olamamıştır. 1920 li yıllarda da eskiden olduğu gibi, İstanbul’da 500 civarında arayıcı’nın görev yaptığı bilinmektedir. 1930 yılında çıkartılan Belediye Kanunu ile, diğer kentsel hizmetlerde olduğu gibi temizlik hizmetlerinde de yeni bir anlayış getirilmeye çalışılmıştır.

Şehrin çöplerinin toplandıktan sonra Haliç ve Marmara Denizine dökülmesi uygulaması Cumhuriyet’in ilk dönemlerinde de devam etmiştir. Ancak şehrin ve nüfusun büyümesi, denizlerde biriken çöp yığınlarının sağlık sorunları yaratmaya başlamasından sonra değişik alternatiflerin arayışına gidilmiştir. Bir dönem Yassıada çöp döküm yeri olarak kullanılmış, 1953 yılından itibaren karada depolama yöntemleri uygulanmaya başlamıştır. İlk uygulamalarda şehrin derin vadileri çöple doldurulmuş, daha sonraki yıllarda Kemerburgaz, Habipler, Halkalı, Merdivenköy, Sanayi Mahallesi, Ümraniye ve Yakacık çöplük alanları geliştirilmiştir.

Cumhuriyet döneminde ileri yıllarda temizlik hizmetleri, Temizlik İşleri Müdürlüğü çatısı altında düzenlenerek, hizmetlerin dört kısım altında yapılması hedeflenmiştir.
- Cadde ve sokakların temizlenmesi
- Temizlenmiş caddeden çöplerin toplanması
- Çöplerin değerlendirilmesi veya imhası
- Kar temizliği